Reflectie op deze tijd (serie, deel 7)
In deze periode waarin covid-19 ons ‘normale leven’ beïnvloedt, leest en schrijft Harry Slegh over deze tijd. Harry werkt als coach en moderator vanuit ELLLA. Hij is sociaal wetenschapper én professioneel fotograaf. Hij deelt niet alleen zijn perspectief in woord, hij versterkt het met een foto uit eigen collectie.
Een meningenfabriek
“En wat vind jij ervan?” en “wat vind jij dat er moet gebeuren?”
Het zijn veel gestelde vragen bij straatinterviews, waarbij kennelijk ‘het volk’ wordt geconsulteerd, en vooral ook aan de talkshowtafels, waarbij ze als ‘experts’ worden geraadpleegd. Ik weet niet hoe het u vergaat, maar ik heb vaak de indruk dat de vrijheid tot meningsuiting is verworden tot een plicht tot meningsuiting. Niet zozeer ‘ik denk, dus ik besta’ is het motto, maar vooral ‘ik heb een mening, dus ik besta’. En ook: ‘ik heb een afwijkende mening, dus ik word gehoord (c.q. moet worden gehoord)’
Nederland lijkt een meningenfabriek geworden. Hoe is dat gebeurd? Ik vermoed dat de enorme opwaardering van de ratio en de versterking van individualiteit daar een grote rol bij spelen. En ook de vrijmaking, sinds de jaren vijftig, uit beknellende familie- en samenlevingsstructuren levert een bouwsteen van de meningenfabriek; dat gebeurde immers door sterk maatschappijkritische opstellingen te ontwikkelen en te cultiveren. De mix van ratio, individualiteit en de normaliteit van kritiek lijkt uiteindelijk te leiden tot de ondermijning van het redelijke en genuanceerde denken, van de empathisch-luisterende basishouding, en van het constructieve en wederkerige gesprek. Met als resultaat (zéker in de media): veel zenden, allerlei rijpe en groene opvattingen, feiten die als standpunt worden gekwalificeerd en standpunten die als feit worden geponeerd.
Je hebt de vrijheid niets te vinden
Ik had daarom een vrolijk en ruimtegevend moment toen mijn oog viel op een citaat van Jenny Odell: “besef dat je de vrijheid hebt om niets te zeggen, niets te vinden”. Een interview met haar in het mei-nummer van Filosofie Magazine gaat over haar recente boek met als prikkelende titel: ‘De macht van het nietsdoen’. De ondertitel luidt: ‘een radicaal verzet tegen de aandachtseconomie’. Haar pleidooi gaat nog verder dan iets-niet-vinden en iets-niet-zeggen. Zij bepleit een hele kritische blik op waar je voor kiest áls je iets doet. Ze ageert tegen alle krachten die je voortdurend uitnodigen om ergens aandacht aan te besteden en op te reageren, en op alle prikkels die je ‘dwingen’ om je tijd nuttig te besteden. ‘Nuttig’ is dan vaak: productief-zijn en gericht zijn op de versterking van je eigen merk. Geen tijd te verliezen!
Odell bepleit in wezen een instelling, die doet denken aan het taoïstische ‘wu-wei’-begrip; het vermogen te weten wanneer wel en niet te handelen, op grond van contemplatie en innerlijke afwegingen. Haar aansprekende verhalen en inzichten wijzen ook in de richting van ‘mindfulness’; échte aandacht in het hier en nu, én voor de eigen omgeving (in plaats van aandacht voor de virtuele wereld elders). Haar boek is alles bij elkaar een prachtige melange van maatschappijkritiek, oosterse wijsheid en westerse aandacht beoefening.
Odell heeft trouwens, kijkend naar haar lezingen, ook gezonde en ontwapenende zelfspot: in een aantal lezingen die je online kunt vinden schetst ze de paradoxale situatie dat ze met dit boek voortdurend wordt uitgenodigd om productief te zijn, aan promotie te doen en dus eigenlijk mee te bewegen in een ontwikkeling waar zij tegen ageert.
Een vermoeide samenleving
De benadering van Odell doet me denken aan ‘De vermoeide samenleving’ van Byung-Chul Han. In dit boekje schetst deze Koreaans-Duitse filosoof hoe de prestatiesamenleving ons langzamerhand in haar greep heeft gekregen. We worden, als individu, geheel verantwoordelijk gemaakt voor ons geluk en ons succes (je kunt het!), we staan bloot aan de ideologie van de maximale positiviteit (een ‘vind ik niet leuk’-button ontbreekt in sociale media) en we zijn ‘high potentials’ in plaats van medewerkers. De alomtegenwoordige positiviteit ontneemt ons het vermogen om op een geaccepteerde manier de verantwoordelijkheid en schuld ergens anders neer te leggen. Als we boos worden op managers of andere ‘vijanden’ geven we er immers blijk van niet in staat om ons leven te sturen om er (zelf) een succes van te maken.
Niet omdat het moet, maar omdat het kan
In een klassieke hiërarchische samenleving stond het ‘moeten’ centraal. In de huidige individualistische, neo-liberale samenleving vormt het ‘kunnen’ het dominante denkraam. ‘Yes, we can’. Tele2 sluit heel goed aan bij deze tijdgeest aan met haar reclameslogan ‘Niet omdat het moet, maar omdat het kan’.
De druk om te presteren komt nu niet meer van buiten maar in hoge mate van binnenuit. We zijn ‘de ondernemers van ons eigen ik’ geworden, en dat veroorzaakt een grote druk, die heel wat mensen niet kunnen hanteren. Han’s analyse is dat hier de bron ligt van het grote en groeiende aantal burn-outs en depressies: het lukt behoorlijk veel mensen niet om bij de ‘winners’ van de ‘can-do’-samenleving te (gaan) horen. Esther Perel schetst het in een recent interview ook heel kernachtig: “Vijftig jaar geleden verlangden we naar meer vrijheid, maar nu verdrinken we er bijna in. Want die vrijheid brengt verantwoordelijkheid met zich mee: we moeten onszelf helemaal ontwikkelen tot ‘de beste versie’”.
Ik weet het natuurlijk niet zeker, maar het zou kunnen dat deze ‘can-do’-samenleving van ‘ik-ondernemers’ tevens de bron is van de dwang tot ongeremde uiting van meningen en de onbegrensde zelfpromotie waar Jenny Odell zo tegen ageert.
Met smart wacht ik dus op een moment dat een geïnterviewde op straat of aan een talkshowtafel zegt: “oh, dat weet ik niet”, “daar heb ik geen verstand van” of “dat laat ik aan anderen over; daar heb ik niets aan te voegen”. En dat we op die manier weer in contact komen met de kwaliteit en waarde van onwetendheid, bescheidenheid en ingetogenheid, en de daarbij horende kalmte, rust en contemplatie kunnen ervaren.
In dit artikel wordt verwezen naar de boeken:
De macht van niets doen. Een radicaal verzet tegen de aandachtseconomie. Auteur: Jenny Odell.
Drie essays: De vermoeide samenleving. De transparante samenleving. De terugkeer van Eros. Auteur: Byung-Chul Han.
Utrecht, 11 mei 2020
Foto met dank aan Harry Slegh
